Lịch sử
Tranh Hàng Trống là một dòng tranh dân gian tiêu biểu của Việt Nam, xuất hiện ở Thăng Long vào khoảng thế kỷ XVI-XVII và phát triển rực rỡ nhất trong giai đoạn cuối thế kỷ XIX. Tên gọi “tranh Hàng Trống” bắt nguồn từ việc loại tranh này được sản xuất tập trung ở phố Hàng Trống, Hà Nội. Tuy nhiên, tranh Hàng Trống cũng được làm và bày bán ở các phố lân cận như Hàng Nón, Hàng Hòm, Hàng Quạt, xưa thuộc tổng Tiêu Túc (sau đổi là Thuận Mỹ, huyện Thọ Xương), nay thuộc quận Hoàn Kiếm, Hà Nội.
Tranh Hàng Trống là kết quả giao thoa giữa tư tưởng Phật giáo và Nho giáo, giữa những loại hình điêu khắc ở đình chùa với những nét đẹp trong sinh hoạt văn hóa thường ngày. Thời kỳ được coi là hoàng kim của dòng tranh này là vào cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX, sau đó suy tàn vào nửa cuối thế kỷ XX.
Theo các nhà nghiên cứu văn hoá dân gian, thời kỳ năm 1750-1960, nhiều đồng bào dân tộc Dao, Cao Lan, Sán Chay, Tày, Nùng, Sán Dìu ở các tỉnh Hòa Bình, Vĩnh Phúc, Yên Bái, Lào Cai,… về Hà Nội đặt những người thợ Hàng Trống vẽ tranh thờ. Những bức tranh này được đồng bào sử dụng trong các nghi lễ cổ truyền như lễ tang, lễ cấp sắc, lễ thủy lục đạo tràng, lễ cầu mùa, lễ Tam Nguyên…
Ban đầu tranh dân gian Hàng Trống chỉ được lưu hành trong tầng lớp bình dân nhưng càng về sau càng trở nên phổ biến, trở thành thú chơi tao nhã trên đất kinh kỳ. Tranh dân gian Hàng Trống – món ăn tinh thần không thể thiếu của người Hà Thành xưa, là thú chơi tao nhã mỗi độ xuân về.
Kỹ thuật
Nguyên vật liệu
Tranh Hàng Trống có kỹ thuật in trên ván khắc có khuôn khổ dài, cao từ 1,45m trở lên và rộng từ 0,45m trở lên. Đây là kích thước lớn hơn nhiều so với các dòng tranh dân gian khác, đòi hỏi sự đầu tư lớn về nguyên vật liệu và công sức.
Màu sắc trong tranh Hàng Trống được các nghệ nhân xưa sử dụng rất điêu luyện, nhuần nhị. Chỉ với 6 màu cơ bản, gồm: xanh lá cây, xanh da trời, hồng, cam, vàng, đỏ điều, đen và trắng, họ đã tạo nên một thế giới vừa rực rỡ, vừa tương phản, gần gũi mà cũng rất uy nghiêm trong tranh Hàng Trống. Tất cả những màu sắc này đều được chưng cất, chế tạo từ những vật liệu tự nhiên.
Quy trình sản xuất
Quy trình sản xuất tranh Hàng Trống bao gồm nhiều công đoạn phức tạp:
- Chuẩn bị ván khắc: Tranh truyện là dòng tranh cần có sự đầu tư lớn, từ việc chọn mua ván gỗ để khắc in tranh, đến việc ghép từ hai đến ba tấm ván gỗ lại với nhau. Sau đó, những người thợ mộc phải gia công các ván gỗ này cho bằng phẳng, rồi mới đến công đoạn gia công về vẽ và khắc gỗ.
- Khắc ván: Nghệ nhân vẽ mẫu tranh lên ván gỗ, sau đó dùng các dụng cụ chuyên dụng để khắc theo đường nét của mẫu. Đây là công đoạn đòi hỏi sự tỉ mỉ, khéo léo và kinh nghiệm cao.
- In tranh: Sau khi ván khắc hoàn thành, nghệ nhân phết màu lên ván, đặt giấy lên và dùng chổi xoa đều để màu thấm vào giấy. Mỗi màu cần một lần in riêng, bắt đầu từ màu nhạt đến màu đậm.
- Tô vẽ thêm: Sau khi in xong, nghệ nhân thường tô vẽ thêm bằng tay để tạo nên những chi tiết tinh tế, sắc sảo mà không thể thực hiện được bằng kỹ thuật in.
- Hoàn thiện: Tranh sau khi hoàn thành sẽ được bồi trúc, vào trục để treo. Đây cũng là những công đoạn đòi hỏi tay nghề vững vàng và quy trình kỹ thuật chuyên nghiệp cao.
Tranh Hàng Trống được các nghệ nhân sáng tạo thông qua nghệ thuật thể hiện màu sắc, đường nét, kỹ thuật gia công hậu kỳ như bồi trúc tranh, vào trục để treo tranh… đều phải có tay nghề vững vàng và đều là những quy trình kỹ thuật có tính chuyên nghiệp cao.
Chủ đề phổ biến
Đề tài của tranh Hàng Trống rất phong phú nhưng có thể chia thành ba dòng chính:
1. Tranh thờ
Tranh Thờ là loại tranh phục vụ nhu cầu thờ cúng trong các điện, miếu. Do yêu cầu ấy, tranh thờ mang màu sắc tôn giáo, hình tượng được thể hiện là con người và vật linh tuy gần gũi mà vẫn rất thần bí.
Tranh thờ dùng trong sinh hoạt tín ngưỡng phục vụ ở đền, phủ của Đạo giáo, nhất là tranh thờ Đạo Mẫu (Mẫu Liễu Hạnh ở Phủ Giầy, Nam Định), tranh Tứ phủ Công đồng, Bà Chúa Thượng Ngàn, Mẫu Thoải, Ngũ hổ, Ông Hoàng cưỡi cá, cưỡi ngựa, cưỡi rắn, Ông Hoàng Mười, Bà Chúa Ba, Đức Thánh Trần… Các loại tranh này thường được các cụ chạm bằng vàng, hay bạc thật được dát mỏng.
2. Tranh Tết
Tranh Tết là loại tranh người Hà Nội trước đây treo để trang trí nhà cửa mỗi dịp đầu năm mới, thể hiện ý nghĩa chúc tụng và cầu mong những điều tốt lành. Không chỉ là mong muốn về một cuộc sống ấm no, đủ đầy, thú chơi tranh Tết còn thể hiện ước mơ về công danh, phú quý, trường thọ… của giới thị dân xưa.
Tranh Tết nổi tiếng với các bức tranh như: Tứ quý, tranh Cá, tranh Công, chúc phúc…
3. Tranh Thế sự
Tranh Thế sự không có nhiều đề tài như tranh thờ, tranh Tết nhưng dòng tranh này lại chứa đựng nhiều điều thú vị về cuộc sống thường ngày của người Việt Nam, đặc biệt giai đoạn đầu thế kỷ 20.
4. Tranh truyện
Ngoài ba dòng tranh chính trên, tranh Hàng Trống còn có dòng tranh truyện, dựa trên các tích truyện Hán Nôm được phổ biến, lưu truyền trong dân gian xưa. Mỗi bộ tranh gồm bốn bức, thể hiện sinh động các tích truyện quen thuộc như:
- Sơn Hậu: Bộ tranh miêu tả cảnh Tạ Thiên Lăng cướp ngôi, phe trung thần cứu thứ phi và ấu chúa, cứu khốn phò nguy và thắng lợi ở phe trung nghĩa.
- Nhị độ mai: Dựa trên tác phẩm truyện thơ Nôm nổi tiếng.
- Tam quốc, Chiến quốc, Hán Sở tranh hùng: Các tích truyện lịch sử Trung Hoa được phổ biến ở Việt Nam.
- Chiêu Quân cống Hồ: Câu chuyện về Vương Chiêu Quân, một trong tứ đại mỹ nhân của Trung Hoa.
- Tứ dân: Khắc họa về các nghề trong xã hội như: Ngư phủ – người làm nghề đánh cá trên sông; tiều phu – người làm nghề đốn củi trong rừng; nông phu – người làm nghề cấy cày, làm ruộng; thi nhân – nhà thơ.
Đặc điểm của tranh truyện là mỗi bức tranh thường được chia làm hai hoặc ba phần, ở mỗi một cảnh đều có chú giải về nội dung thể hiện trong tranh, giúp người xem vừa xem tranh, vừa hiểu thêm về nội dung câu chuyện.
Nghệ nhân tiêu biểu
Nghệ nhân Lê Đình Nghiên
Sinh năm 1950, nghệ nhân Lê Đình Nghiên hiện là nghệ nhân cuối cùng của dòng tranh Hàng Trống. Ông là con trai của nghệ nhân Lê Đình Liệu, đã gắn bó với nghề vẽ tranh từ khi 11-12 tuổi, theo nghề “cha truyền con nối”.
Nghệ nhân Lê Đình Nghiên chia sẻ rằng phải mất hơn chục năm mới có thể nắm bắt được kỹ thuật, tích lũy kinh nghiệm và vẽ tranh Hàng Trống một cách trơn tru. Đây là một quá trình thực hành liên tục và đòi hỏi rất nhiều sự kiên trì, nhẫn nại.
Trong suốt những năm tháng theo nghề, ông đã chứng kiến thời kỳ cực thịnh của tranh Hàng Trống – khi tranh vẽ không kịp để bán. Mỗi dịp chuẩn bị tết, cả gia đình ông phải huy động các thành viên nông nhàn để làm những giai đoạn thủ công, còn những đoạn quan trọng hơn thì ông nội, bố ông hoặc ông làm.
Hiện nay, dù tranh Hàng Trống đang trong giai đoạn suy thoái, nghệ nhân Lê Đình Nghiên vẫn kiên trì gìn giữ và phát triển nghề truyền thống này. Ông đang cố gắng hoàn thiện thêm về chất liệu, đường nét, nâng cấp về kỹ thuật để tranh có thể được giữ lâu nhất.
Bà chủ hiệu tranh Thanh An
Hiệu tranh Thanh An là một hiệu tranh danh tiếng ở Hà Nội vào những năm đầu thế kỷ 20. Bà chủ hiệu tranh Thanh An đã có công lớn trong việc bảo tồn và phát triển tranh Hàng Trống, đặc biệt là dòng tranh truyện.
Nhiều bộ tranh truyện quý giá như “Sơn Hậu”, “Nhị độ mai”, “Tam quốc”, “Chiêu Quân cống Hồ” đã được bà trao tặng cho nhà nghiên cứu Phan Ngọc Khuê, người đã gìn giữ chúng cho đến ngày nay. Căn cứ trên các bản ván khắc tranh này, các nhà nghiên cứu cho rằng bộ tranh này có lẽ đã được sáng tạo từ thế kỷ 19 cho tới trước năm 1945, đến nay đã có số tuổi hơn 100 năm.
Ý nghĩa biểu tượng
Tranh Hàng Trống không chỉ mang đậm tính thẩm mỹ, sự tinh tế của kỹ thuật in khắc gỗ, kỹ thuật pha màu, mà còn mang đậm yếu tố văn hóa, thời đại mà nó sinh ra. Dưới đây là một số ý nghĩa biểu tượng trong tranh Hàng Trống:
Biểu tượng tôn giáo và tín ngưỡng
Tranh thờ Hàng Trống thể hiện rõ nét tín ngưỡng thờ Mẫu và các vị thần linh trong tâm thức người Việt. Các hình tượng như Mẫu Liễu Hạnh, Tứ phủ Công đồng, Bà Chúa Thượng Ngàn… đều mang ý nghĩa tâm linh sâu sắc, thể hiện niềm tin và sự tôn kính của người dân đối với các vị thần linh bảo hộ.
Biểu tượng về đạo đức và giá trị truyền thống
Tranh truyện Hàng Trống, đặc biệt là bộ tranh “Sơn Hậu”, đề cao những tấm gương đạo đức trung, hiếu, tiết, nghĩa của những bậc nam nhi anh hùng có dũng-lược, như: Đổng Kim Lân, Khương Linh Tá, Lê Tử Trình và các bậc nữ nhi anh kiệt, như: Đổng Mẫu (mẹ Đổng Kim Lân), bà Nguyệt Hạo Tam Cung… là những người phụ nữ mưu lược, sẵn sàng hy sinh thân mình để cứu khốn, phò nguy.
Biểu tượng về ước mơ và khát vọng
Tranh Tết Hàng Trống thể hiện ước mơ về một cuộc sống ấm no, hạnh phúc, công danh, phú quý, trường thọ của người dân. Các hình tượng như cá chép, chim công, hoa quả bốn mùa… đều mang ý nghĩa cầu chúc may mắn, thịnh vượng.
Biểu tượng về đời sống xã hội
Tranh Thế sự và tranh Tứ dân phản ánh chân thực đời sống xã hội của người Việt Nam, đặc biệt là giai đoạn đầu thế kỷ 20. Qua đó, ta thấy được sự phân chia giai cấp, các nghề nghiệp trong xã hội và đời sống thường ngày của người dân.
Trải nghiệm AI
Trải nghiệm AI về tranh Hàng Trống mang đến cho người dùng cơ hội khám phá và tương tác với kho tàng nghệ thuật truyền thống một cách sống động và hiện đại. Thông qua công nghệ AI, người dùng có thể:
Khám phá lịch sử và đặc điểm
AI cung cấp thông tin chi tiết về lịch sử, đặc điểm, kỹ thuật và ý nghĩa của tranh Hàng Trống, giúp người dùng hiểu sâu hơn về giá trị văn hóa và nghệ thuật của dòng tranh này. Người dùng có thể tìm hiểu về quá trình phát triển của tranh Hàng Trống từ thế kỷ XVI đến nay, cũng như các đặc điểm độc đáo về kỹ thuật in khắc gỗ, màu sắc và bố cục.
Nhận diện tranh Hàng Trống
AI có thể giúp nhận diện các bức tranh Hàng Trống, phân biệt với các dòng tranh dân gian khác, và thậm chí xác định tính chân thực của tranh. Người dùng có thể tải lên hình ảnh của một bức tranh và AI sẽ phân tích các đặc điểm như màu sắc, bố cục, đường nét để xác định đó có phải là tranh Hàng Trống hay không, và nếu đúng, đó là bức tranh thuộc thể loại nào.
Tạo tranh Hàng Trống cá nhân hóa
Người dùng có thể sử dụng AI để tạo ra các tác phẩm tranh Hàng Trống cá nhân hóa, kết hợp các yếu tố truyền thống với sở thích cá nhân. Ví dụ, người dùng có thể chọn một chủ đề, màu sắc và bố cục, sau đó AI sẽ tạo ra một bức tranh Hàng Trống theo phong cách truyền thống nhưng với nội dung cá nhân hóa.
Tham quan ảo phố Hàng Trống
Thông qua công nghệ thực tế ảo (VR) và thực tế tăng cường (AR), người dùng có thể tham quan ảo phố Hàng Trống xưa, tìm hiểu quy trình sản xuất tranh từ khâu chuẩn bị ván khắc, khắc ván, pha màu đến in tranh, và gặp gỡ các nghệ nhân nổi tiếng như Lê Đình Nghiên.
Học vẽ tranh Hàng Trống
AI cung cấp các hướng dẫn tương tác về cách vẽ tranh Hàng Trống, giúp người dùng học và thực hành các kỹ thuật truyền thống. Người dùng có thể theo dõi các bước vẽ tranh, từ phác thảo ban đầu đến hoàn thiện sản phẩm, với sự hướng dẫn chi tiết và phản hồi từ AI.
Phục dựng tranh cổ
AI có thể giúp phục dựng các tác phẩm tranh Hàng Trống đã bị hư hỏng hoặc mất mát, góp phần bảo tồn di sản văn hóa. Bằng cách phân tích các mảnh còn lại của tranh hoặc các bức tranh tương tự, AI có thể tái tạo lại các phần bị mất hoặc hư hỏng, giúp khôi phục lại vẻ đẹp nguyên bản của tranh.
Tương tác với tranh
Thông qua AR, người dùng có thể tương tác với các nhân vật và cảnh vật trong tranh Hàng Trống, tạo nên trải nghiệm nghệ thuật độc đáo. Ví dụ, người dùng có thể thấy các nhân vật trong tranh truyện “Sơn Hậu” di chuyển và tương tác với nhau, hoặc nghe giải thích về ý nghĩa của các biểu tượng trong tranh.
Chia sẻ và cộng đồng
AI tạo điều kiện cho người dùng chia sẻ tác phẩm, kiến thức và trải nghiệm của họ với cộng đồng yêu thích tranh Hàng Trống trên toàn thế giới. Người dùng có thể tham gia các diễn đàn trực tuyến, chia sẻ các tác phẩm tranh Hàng Trống của mình, và học hỏi từ những người khác trong cộng đồng.
Thư viện hình ảnh
Thư viện hình ảnh về tranh Hàng Trống cung cấp nguồn tài liệu phong phú giúp người xem hiểu rõ hơn về hình dáng, màu sắc và đặc điểm của dòng tranh dân gian này. Thư viện bao gồm:
Các bức tranh tiêu biểu
- Tranh thờ: Các bức tranh thờ Mẫu Liễu Hạnh, Tứ phủ Công đồng, Bà Chúa Thượng Ngàn, Mẫu Thoải, Ngũ hổ…
- Tranh Tết: Các bức tranh Tứ quý, tranh Cá, tranh Công, chúc phúc…
- Tranh Thế sự: Các bức tranh phản ánh đời sống xã hội đầu thế kỷ 20.
- Tranh truyện: Các bộ tranh Sơn Hậu, Nhị độ mai, Tam quốc, Chiêu Quân cống Hồ, Tứ dân…
Quy trình sản xuất
- Chuẩn bị ván khắc: Hình ảnh về quy trình chuẩn bị ván gỗ, ghép ván và gia công ván.
- Khắc ván: Hình ảnh về quy trình vẽ mẫu và khắc ván.
- In tranh: Hình ảnh về quy trình phết màu, đặt giấy và xoa để màu thấm vào giấy.
- Tô vẽ thêm: Hình ảnh về quy trình tô vẽ thêm bằng tay.
- Hoàn thiện: Hình ảnh về quy trình bồi trúc tranh và vào trục để treo.
Nghệ nhân nổi tiếng
- Lê Đình Nghiên: Hình ảnh về nghệ nhân Lê Đình Nghiên, người nghệ nhân cuối cùng của dòng tranh Hàng Trống.
- Lê Đình Liệu: Hình ảnh về nghệ nhân Lê Đình Liệu, cha của nghệ nhân Lê Đình Nghiên.
Phố Hàng Trống
- Cảnh quan: Hình ảnh về phố Hàng Trống xưa và nay.
- Cơ sở sản xuất: Hình ảnh về các cơ sở sản xuất tranh Hàng Trống, nơi lưu giữ và phát huy nghề truyền thống.
Triển lãm và sự kiện
- Triển lãm “Tranh truyện Hàng Trống”: Hình ảnh về triển lãm “Tranh truyện Hàng Trống” tại Bảo tàng Phụ nữ Việt Nam, nơi trưng bày 40 bức tranh vẽ những tích truyện quen thuộc trong đời sống văn hóa tinh thần của người Việt xưa.
Hướng dẫn nhận biết
Để nhận biết và phân biệt tranh Hàng Trống với các dòng tranh dân gian khác, người xem có thể dựa vào các đặc điểm sau:
Kích thước
Tranh Hàng Trống thường có kích thước lớn, cao từ 1,45m trở lên và rộng từ 0,45m trở lên. Đây là kích thước lớn hơn nhiều so với các dòng tranh dân gian khác như tranh Đông Hồ hay tranh Kim Hoàng.
Màu sắc
Tranh Hàng Trống sử dụng 6 màu cơ bản: xanh lá cây, xanh da trời, hồng, cam, vàng, đỏ điều, đen và trắng. Màu sắc trong tranh Hàng Trống được sử dụng rất điêu luyện, nhuần nhị, tạo nên một thế giới vừa rực rỡ, vừa tương phản, gần gũi mà cũng rất uy nghiêm.
Đường nét
Đường nét trong tranh Hàng Trống tinh tế, thanh thoát, mảnh mai và có thần thái. Nét vẽ thể hiện sự tinh xảo, cầu kỳ, khác với nét đậm, khỏe khoắn của tranh Đông Hồ.
Bố cục
Bố cục trong tranh Hàng Trống thường phức tạp hơn so với các dòng tranh dân gian khác. Đặc biệt là tranh truyện, mỗi bức tranh thường được chia làm hai hoặc ba phần, ở mỗi một cảnh đều có chú giải về nội dung thể hiện trong tranh.
Chủ đề
Tranh Hàng Trống có ba dòng chính: tranh thờ, tranh Tết và tranh thế sự, cùng với dòng tranh truyện. Mỗi dòng tranh có những chủ đề và đặc điểm riêng, phản ánh đời sống tâm linh, ước mơ và đời sống xã hội của người Việt.
So sánh với các dòng tranh khác
- Tranh Đông Hồ: Tranh Đông Hồ có nét đậm, khỏe khoắn, sử dụng màu tự nhiên, trong khi tranh Hàng Trống có nét mảnh, tinh, yểu điệu, sử dụng màu phẩm phong phú.
- Tranh Kim Hoàng: Tranh Kim Hoàng nổi tiếng với kỹ thuật in màu đỏ son, trong khi tranh Hàng Trống sử dụng nhiều màu sắc phong phú hơn.
- Tranh làng Sình: Tranh làng Sình mang đậm bản sắc văn hóa cung đình Huế, trong khi tranh Hàng Trống phản ánh đời sống văn hóa của người dân Thăng Long – Hà Nội.
Nhận biết tranh thật – giả
Để phân biệt tranh Hàng Trống thật và giả, người xem có thể chú ý đến các yếu tố sau:
- Kỹ thuật: Tranh Hàng Trống thật được tạo ra bằng kỹ thuật in khắc gỗ kết hợp với tô vẽ thêm bằng tay, tạo nên những đường nét tinh tế, sắc sảo.
- Màu sắc: Tranh Hàng Trống thật sử dụng màu tự nhiên, có độ bền cao và không bị phai màu theo thời gian.
- Chất liệu: Tranh Hàng Trống thật thường được in trên giấy dó, sau đó được bồi trúc và vào trục để treo.
- Nguồn gốc: Tranh Hàng Trống thật thường có nguồn gốc rõ ràng, được sản xuất bởi các nghệ nhân nổi tiếng như Lê Đình Nghiên.
Tài liệu tham khảo
- Twinkl. (2024). Tìm hiểu dòng tranh Hàng Trống – Tranh dân gian Việt Nam. https://www.twinkl.com/teaching-wiki/tranh-hang-trong-tranh-dan-gian-viet-nam
- Phụ Nữ Online. (2018). Nghệ nhân cuối cùng của dòng tranh Hàng Trống: ‘Còn sức tôi còn vẽ’. https://www.phunuonline.com.vn/nghe-nhan-cuoi-cung-cua-dong-tranh-hang-trong-con-suc-toi-con-ve-a67520.html
- TTXVN. (2024). Tranh truyện Hàng Trống – nét tinh hoa văn hóa của vùng đất Kinh Kỳ. https://nvsk.vnanet.vn/tranh-truyen-hang-trong-net-tinh-hoa-van-hoa-cua-vung-dat-kinh-ky-1-144257.vna
- Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch. (2023). Tranh Hàng Trống – dòng tranh dân gian tiêu biểu của Việt Nam. https://bvhttdl.gov.vn/tranh-hang-trong-dong-tranh-dan-gian-tieu-bieu-cua-viet-nam-20230407080216325.htm
- VTV. (2023). Nghệ nhân Lê Đình Nghiên: Hơn 60 năm giữ hồn dòng tranh phố thị. https://vtv.vn/doi-song/nghe-nhan-le-dinh-nghien-hon-60-nam-giu-hon-dong-tranh-pho-thi-2023111721470505.htm
- Sở Văn hóa và Thể thao Hà Nội. (2017). Người giữ hồn tranh dân gian Hàng Trống. https://sovhtt.hanoi.gov.vn/nguoi-giu-hon-tranh-dan-gian-hang-trong/
- Tuổi Trẻ Thủ Đô. (2020). Xuất bản cuốn sách “Dòng tranh dân gian Hàng Trống”. https://tuoitrethudo.vn/xuat-ban-cuon-sach-dong-tranh-dan-gian-hang-trong-151022.html
- Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch. (2021). Nối dài truyền thống tranh Hàng Trống. https://bvhttdl.gov.vn/noi-dai-truyen-thong-tranh-hang-trong-20210214130230091.htm