Tranh Kính Nam Bộ

Lịch sử

Tranh kính Nam Bộ (còn gọi là tranh kiếng) là một loại hình nghệ thuật dân gian độc đáo đã tồn tại ở miền Nam Việt Nam từ khoảng cuối thế kỷ 19. Dòng tranh này được truyền bá vào Việt Nam bởi những người Hoa di cư, đặc biệt là nhóm người từ Quảng Đông.

Ban đầu, tranh kính xuất hiện trong cung đình Huế từ thời vua Minh Mạng. Những tác phẩm đầu tiên do vua Thiệu Trị đặt thợ Trung Quốc vẽ về hai mươi cảnh đẹp xứ Huế, cùng các bài thơ vịnh của nhà vua. Từ đó, thuật ngữ “tranh gương cung đình Huế” ra đời.

Đến đầu thế kỷ 20, những bức tranh kính đầu tiên xuất hiện ở khu Chợ Lớn (Sài Gòn), mở đầu cho hành trình phát triển của dòng tranh này ở Nam Bộ. Một nhóm người từ Quảng Đông đã mang theo những bức tranh với chủ đề thờ phụng nhân thần như một di sản văn hoá tâm linh.

Vào những năm 1920, người dân Lái Thiêu (Bình Dương) học hỏi kỹ thuật làm tranh kính từ người Hoa, rồi sáng tạo nên những kiểu mẫu mới, phù hợp với tín ngưỡng thờ tự của người Việt. Nhờ nét đẹp thuần Việt, phong cách pha màu độc đáo và điểm nhấn từ những mảnh ốc xà cừ, Lái Thiêu nhanh chóng trở thành trung tâm sản xuất và đầu mối phân phối tranh kính khắp lục tỉnh Nam Kỳ.

Theo tuyến đường sắt đầu tiên ở Đông Dương từ Sài Gòn về Mỹ Tho, tranh kính dần lan tỏa mạnh mẽ về miền Tây. Một trong những dòng tranh phổ biến ở Mỹ Tho là tranh thờ tổ tiên, phát triển từ kiểu khuôn đồ thờ tổ tiên 9 tròng.

Khi về với đồng bằng sông Cửu Long, tranh kính lại một lần nữa được đổi mới khi nhiều dòng tranh ra đời với giá rẻ, đa dạng đề tài phong cảnh làng quê hoặc các tích truyện như Thoại Khanh-Châu Tuấn, Lưu Bình-Dương Lễ, Phạm Công-Cúc Hoa.

Thú vị là người miền Nam thường không gọi là “tranh kính” mà gọi là “tranh kiếng”. Điều này xuất phát từ việc tôn trọng húy kỵ đối với Nguyễn Hữu Cảnh, nguyên danh là Nguyễn Hữu Kính (阮有鏡) – một trong những vị thành hoành bổn cảnh của xứ Nam Bộ.

Kỹ thuật

Tranh kính Nam Bộ là loại tranh được vẽ trên lớp kính, với kỹ thuật vẽ ngược độc đáo. Quy trình thực hiện tranh kính trải qua nhiều công đoạn phức tạp:

1. Kỹ thuật vẽ ngược: Đây là đặc điểm nổi bật nhất của tranh kính Nam Bộ. Nghệ nhân phải vẽ từ phía sau mặt kính, bắt đầu từ những chi tiết nhỏ nhất, sau cùng mới đến nền tranh. Điều này đòi hỏi sự tính toán kỹ lưỡng và tay nghề cao.
2. Chất liệu màu: Ban đầu, tranh kính được vẽ bằng bột màu trộn với dầu cây du đồng. Sau đó, kỹ thuật pha màu phát triển với nhiều loại màu khác nhau:
   • Màu dầu
   • Màu nước
   • Màu acrylic
   • Màu tổng hợp
3. Kỹ thuật trang trí: Để tăng vẻ đẹp cho tranh, nghệ nhân sử dụng nhiều kỹ thuật trang trí:
   • Khắc nét tráng thủy
   • Cẩn ốc xà cừ
   • Dát nhũ bạc
   • Dát vàng
4. Đóng khung: Sau khi hoàn thành phần vẽ, tranh được đóng khung bằng gỗ, thường là gỗ mun, gỗ gụ hoặc gỗ căm xe. Khung tranh thường được chạm trổ hoa văn tinh xảo, tạo thêm vẻ sang trọng cho tác phẩm.
5. Bảo quản: Để bảo vệ lớp màu khỏi bị bong tróc, mặt sau của tranh thường được phủ một lớp sơn bảo vệ hoặc dán một lớp giấy.

Nét độc đáo song cũng là sự cầu kỳ của tranh kính nằm ở chính kỹ thuật vẽ ngược. Chi tiết vốn phải vẽ sau cùng thì lại phải vẽ trước, đòi hỏi người nghệ nhân phải có sự tính toán kỹ lưỡng và tay nghề cao. Điều này khiến cho mỗi bức tranh kính đều là một tác phẩm nghệ thuật độc đáo, thể hiện tài năng và sự kiên nhẫn của người nghệ nhân.

Chủ đề phổ biến

Tranh kính Nam Bộ có nhiều chủ đề phong phú, phản ánh đời sống tâm linh và văn hóa của người dân Nam Bộ. Có thể chia thành bốn nhóm chủ đề chính:

1. Tranh tôn giáo, thờ cúng, bùa chú chấn trạch

• Tranh thờ Phật: Quan Âm Nam Hải, Bồ Đề Đạt Ma, Ngũ Công Vương Phật thờ 5 vị tướng nhà Phật, Diện Nhiên Đại Sĩ
• Tranh thờ thần thánh: Quan Thánh Đế (tức Quan Văn Trường, một tướng giỏi trong thời Tam Quốc)
• Tranh thờ tổ tiên: Thường theo kiểu 9 tròng, kết hợp với hoành phi phía trên đề tên gia tộc
• Tranh Đại Tự: Dùng để thờ trong bài vị, hoành phi, câu đối

2. Tranh chúc tụng cầu phúc

• Tranh Ngư Ông đắc lợi: Với chữ “Niên niên đại lợi” (Lợi lộc ngàn đời)
• Tranh Bát Tiên: Có 8 cỗ tiên
• Tranh Mã đáo thành công: Chúc mọi sự thành đạt về hình tượng ngựa
• Tranh Tứ quý: Tùng, cúc, trúc, mai – bốn loài cây tượng trưng cho bốn mùa

3. Tranh cảnh vật

• Tranh phong cảnh: Sơn thủy hữu tình, cảnh làng quê Nam Bộ
• Tranh tứ bình: Bốn mùa xuân, hạ, thu, đông
• Tranh hoa, chim, cá: Thể hiện vẻ đẹp thiên nhiên, mang ý nghĩa phong thủy

4. Tranh tích truyện

• Truyện Tàu: Tam Quốc Chí (Lữ Bố hí Điêu Thuyền, Hứa Chử cởi áo đánh Mã Siêu), Tây Du Ký
• Truyện Việt Nam: Thoại Khanh-Châu Tuấn, Lưu Bình-Dương Lễ, Phạm Công-Cúc Hoa

Trong bốn chủ đề này, tranh tôn giáo thờ cúng, bùa chú chấn trạch được phát triển mạnh nhất, phản ánh đời sống tâm linh phong phú của người dân Nam Bộ. Tranh tích truyện có phần hiếm hơn, thường được sử dụng để trang trí cho các xe bán mì, hủ tiếu của người Hoa hoặc làm vật trang trí trong nhà.

Nghệ nhân nổi tiếng

Nghề vẽ tranh kính Nam Bộ đã sản sinh ra nhiều nghệ nhân tài hoa, những người đã góp phần gìn giữ và phát triển loại hình nghệ thuật dân gian độc đáo này:

1. Trương Cung Vinh

Ông là một trong những nghệ nhân đầu tiên có công sưu tầm và triển lãm dòng tranh kính Nam Bộ. Cuộc ra mắt đầu tiên của tranh kính là vào năm 1957 tại Phòng Thông tin Đô Thành, trụ sở ở góc đường Đồng Khởi và Lê Lợi, trung tâm Sài Gòn, do ông Trương Cung Vinh tổ chức.

2. Nghệ nhân Lê Văn Bảy

Sinh năm 1947 tại Lái Thiêu, Bình Dương, ông là một trong những nghệ nhân cuối cùng của làng nghề tranh kính Lái Thiêu. Với hơn 50 năm kinh nghiệm, ông đã tạo ra hàng ngàn tác phẩm tranh kính với đủ loại đề tài. Ông được công nhận là Nghệ nhân Ưu tú và đã truyền nghề cho nhiều thế hệ sau.

3. Nghệ nhân Nguyễn Văn Bình

Ông là người gìn giữ và phát triển dòng tranh kính ở Mỹ Tho, Tiền Giang. Tranh của ông nổi tiếng với kỹ thuật cẩn ốc xà cừ tinh xảo và màu sắc rực rỡ. Ông đã sáng tạo nhiều mẫu tranh mới, kết hợp giữa truyền thống và hiện đại.

4. Họa sĩ Lê Trung

Ông là người có công lớn trong việc phát triển tranh kính với đề tài tích truyện Việt Nam. Các tác phẩm của ông đã trở thành mẫu mực cho nhiều nghệ nhân tranh kính sau này.

5. Nghệ nhân Lê Công Thành

Sinh năm 1962 tại Bình Dương, ông là đời thứ ba của gia đình làm nghề tranh kính. Ông đã có nhiều đóng góp trong việc khôi phục và phát triển nghề tranh kính truyền thống, đặc biệt là kỹ thuật cẩn ốc xà cừ và dát vàng.

Những nghệ nhân này không chỉ là những người sáng tạo nghệ thuật mà còn là những người gìn giữ di sản văn hóa quý báu của dân tộc. Họ đã truyền lại kiến thức, kỹ năng và tình yêu nghề cho các thế hệ sau, góp phần bảo tồn và phát triển nghề tranh kính Nam Bộ trong bối cảnh hiện đại.

Quy trình sản xuất

Quy trình sản xuất tranh kính Nam Bộ là một quá trình phức tạp, đòi hỏi sự tỉ mỉ, kiên nhẫn và kỹ thuật cao của người nghệ nhân. Dưới đây là các bước cơ bản trong quy trình sản xuất tranh kính truyền thống:

1. Chuẩn bị vật liệu

• Kính: Lựa chọn tấm kính phẳng, trong suốt, không có khuyết tật. Kính phải được cắt theo kích thước mong muốn và làm sạch kỹ lưỡng.
• Màu vẽ: Chuẩn bị các loại màu như màu dầu, màu nước, hoặc màu acrylic tùy theo kỹ thuật vẽ.
• Dụng cụ vẽ: Bút lông, bút sắt, dao cạo, giấy thiết kế mẫu.
• Vật liệu trang trí: Ốc xà cừ, vàng lá, bạc lá, nhũ kim loại.
• Khung gỗ: Chuẩn bị gỗ làm khung, thường là gỗ mun, gỗ gụ hoặc gỗ căm xe.

2. Thiết kế mẫu

• Nghệ nhân phác thảo mẫu tranh trên giấy, xác định bố cục, hình dáng và màu sắc.
• Mẫu thiết kế phải tính toán đến đặc thù của kỹ thuật vẽ ngược, chi tiết nào sẽ vẽ trước, chi tiết nào sẽ vẽ sau.

3. Vẽ tranh

• Đặt mẫu thiết kế: Đặt mẫu thiết kế dưới tấm kính để làm hướng dẫn.
• Vẽ chi tiết: Bắt đầu vẽ từ những chi tiết nhỏ nhất, sắc nét nhất trên bề mặt kính (phía đối diện với người xem).
• Vẽ từng lớp: Sau khi vẽ xong các chi tiết, nghệ nhân tiếp tục vẽ các lớp tiếp theo, từ gần đến xa.
• Vẽ nền: Cuối cùng là vẽ nền tranh, thường là màu đen hoặc màu tối để làm nổi bật các chi tiết phía trước.

4. Trang trí

• Cẩn ốc xà cừ: Đối với những bức tranh cao cấp, nghệ nhân thường cẩn thêm ốc xà cừ để tạo hiệu ứng lấp lánh cho tranh.
• Dát vàng/bạc: Một số chi tiết quan trọng được dát vàng hoặc bạc để tăng vẻ sang trọng.
• Khắc nét tráng thủy: Kỹ thuật này tạo ra các đường nét nổi, làm tăng độ sâu cho tranh.

5. Hoàn thiện

• Phủ lớp bảo vệ: Sau khi vẽ xong, mặt sau của tranh được phủ một lớp sơn bảo vệ hoặc dán một lớp giấy để bảo vệ lớp màu.
• Đóng khung: Tranh được đóng khung bằng gỗ, khung thường được chạm trổ hoa văn phù hợp với chủ đề của tranh.
• Kiểm tra cuối cùng: Nghệ nhân kiểm tra lại toàn bộ tranh, đảm bảo không có lỗi và tranh đạt yêu cầu về thẩm mỹ.

Quy trình sản xuất tranh kính Nam Bộ đòi hỏi sự tỉ mỉ và kiên nhẫn cao độ. Một bức tranh kính chất lượng có thể mất từ vài ngày đến vài tuần để hoàn thành, tùy thuộc vào kích thước và độ phức tạp của tranh.

Ý nghĩa biểu tượng

Tranh kính Nam Bộ không chỉ là tác phẩm nghệ thuật mà còn mang nhiều ý nghĩa biểu tượng sâu sắc, phản ánh đời sống tâm linh, tín ngưỡng và văn hóa của người dân Nam Bộ:

1. Biểu tượng tâm linh và tín ngưỡng

• Tranh thờ: Là cầu nối giữa con người với thế giới tâm linh, thể hiện lòng thành kính đối với tổ tiên, thần thánh. Tranh thờ tổ tiên kiểu 9 tròng biểu trưng cho 9 đời của một dòng họ, thể hiện sự liên kết giữa quá khứ, hiện tại và tương lai.
• Tranh Phật: Thể hiện niềm tin vào Phật giáo, cầu mong sự bình an, may mắn. Hình ảnh Quan Âm Bồ Tát tượng trưng cho lòng từ bi, bác ái.
• Tranh thần thánh: Như Quan Thánh Đế tượng trưng cho sự chính trực, trung thành; Thần Tài mang ý nghĩa cầu tài lộc, phát đạt.

2. Biểu tượng văn hóa và lịch sử

• Tranh tích truyện: Ghi lại những câu chuyện lịch sử, truyền thuyết, góp phần bảo tồn và truyền bá văn hóa dân gian. Các tích truyện như Thoại Khanh-Châu Tuấn, Lưu Bình-Dương Lễ không chỉ mang tính giải trí mà còn chứa đựng những bài học đạo đức.
• Tranh phong cảnh: Phản ánh vẻ đẹp thiên nhiên, làng quê Nam Bộ, là minh chứng cho tình yêu quê hương, đất nước của người dân.

3. Biểu tượng phong thủy và cầu may

• Tranh Tứ quý (tùng, cúc, trúc, mai): Tượng trưng cho bốn mùa, biểu trưng cho sự trường tồn, bền vững qua thời gian.
• Tranh Ngư Ông đắc lợi: Cầu mong sự thành công, phát đạt trong làm ăn, kinh doanh.
• Tranh Mã đáo thành công: Biểu tượng cho sự thành công, tiến bộ nhanh chóng.
• Tranh hoa, chim, cá: Mỗi loài hoa, chim, cá đều mang những ý nghĩa riêng trong phong thủy, như cá chép tượng trưng cho sự thăng tiến, hoa mẫu đơn tượng trưng cho sự giàu sang phú quý.

4. Biểu tượng xã hội và cộng đồng

• Tranh trang trí trên xe bán hàng: Thể hiện bản sắc văn hóa, là dấu hiệu nhận biết của cộng đồng người Hoa, đồng thời là biểu tượng may mắn cho việc kinh doanh.
• Tranh trong không gian sống: Tranh kính trong nhà không chỉ là vật trang trí mà còn là biểu tượng cho địa vị xã hội, thể hiện gu thẩm mỹ và tâm hồn của chủ nhân.

Trải nghiệm AI

Trải nghiệm AI với tranh kính Nam Bộ mở ra nhiều khả năng thú vị, kết hợp giữa nghệ thuật truyền thống và công nghệ hiện đại:

1. Nhận diện và phân loại tranh

• Nhận diện phong cách: AI có thể phân tích và nhận diện các đặc điểm của tranh kính Nam Bộ, phân biệt với các dòng tranh khác.
• Phân loại chủ đề: Phân loại tranh theo các nhóm chủ đề như tranh thờ, tranh phong cảnh, tranh tích truyện.
• Xác định niên đại: Dựa vào phong cách, kỹ thuật và chất liệu để ước tính thời gian sáng tác của tranh.

2. Khôi phục và bảo tồn số hóa

• Phục chế kỹ thuật số: Sử dụng AI để phục chế những bức tranh kính cũ bị hư hại, mờ màu.
• Tạo bản sao số: Số hóa các tác phẩm tranh kính quý hiếm để bảo tồn và phổ biến rộng rãi.
• Lưu trữ thông tin: Xây dựng cơ sở dữ liệu về tranh kính Nam Bộ, bao gồm thông tin về tác giả, kỹ thuật, chủ đề và ý nghĩa.

3. Sáng tạo nghệ thuật

• Tạo mẫu tranh mới: AI có thể gợi ý các mẫu tranh mới dựa trên phong cách truyền thống.
• Kết hợp phong cách: Tạo ra các tác phẩm kết hợp giữa tranh kính Nam Bộ với các trường phái nghệ thuật khác.
• Cá nhân hóa tranh: Cho phép người dùng tùy chỉnh các yếu tố trong tranh để tạo ra tác phẩm phù hợp với sở thích cá nhân.

4. Trải nghiệm tương tác

• Tour ảo: Tạo tour tham quan ảo về các làng nghề tranh kính, giới thiệu quy trình sản xuất và các tác phẩm tiêu biểu.
• Ứng dụng thực tế ảo tăng cường (AR): Cho phép người dùng “đặt” tranh kính ảo trong không gian thực để xem hiệu quả trước khi mua.
• Trò chơi tương tác: Phát triển các trò chơi giáo dục về tranh kính Nam Bộ, giúp người chơi hiểu thêm về lịch sử, kỹ thuật và ý nghĩa của tranh.

5. Học tập và giáo dục

• Hướng dẫn kỹ thuật: AI có thể cung cấp hướng dẫn chi tiết về kỹ thuật vẽ tranh kính, từ cơ bản đến nâng cao.
• Giải thích ý nghĩa: Phân tích và giải thích ý nghĩa biểu tượng của các yếu tố trong tranh.
• Tài liệu giáo dục: Xây dựng tài liệu giáo dục về tranh kính Nam Bộ cho các cấp học, góp phần bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa dân tộc.

Thư viện hình ảnh

Thư viện hình ảnh về tranh kính Nam Bộ bao gồm các danh mục sau:

1. Tranh thờ tôn giáo:
   • Tranh Quan Âm Nam Hải
   • Tranh Bồ Đề Đạt Ma
   • Tranh Ngũ Công Vương Phật
   • Tranh Diện Nhiên Đại Sĩ
   • Tranh Quan Thánh Đế
   • Tranh thờ tổ tiên kiểu 9 tròng
   • Tranh Đại Tự dùng trong bài vị, hoành phi, câu đối
2. Tranh chúc tụng cầu phúc:
   • Tranh Ngư Ông đắc lợi
   • Tranh Bát Tiên
   • Tranh Mã đáo thành công
   • Tranh Tứ quý (tùng, cúc, trúc, mai)
   • Tranh cá chép vượt vũ môn
   • Tranh hoa mẫu đơn
3. Tranh phong cảnh:
   • Tranh sơn thủy hữu tình
   • Tranh cảnh làng quê Nam Bộ
   • Tranh tứ bình (bốn mùa)
   • Tranh hoa, chim, cá
4. Tranh tích truyện:
   • Tranh Tam Quốc Chí
   • Tranh Tây Du Ký
   • Tranh Thoại Khanh-Châu Tuấn
   • Tranh Lưu Bình-Dương Lễ
   • Tranh Phạm Công-Cúc Hoa
5. Quy trình sản xuất:
   • Hình ảnh về quá trình chuẩn bị vật liệu
   • Quá trình thiết kế mẫu
   • Quá trình vẽ tranh theo kỹ thuật vẽ ngược
   • Quá trình trang trí (cẩn ốc xà cừ, dát vàng/bạc)
   • Quá trình hoàn thiện và đóng khung
6. Nghệ nhân và làng nghề:
   • Chân dung các nghệ nhân nổi tiếng
   • Không gian làm việc của nghệ nhân
   • Làng nghề tranh kính Lái Thiêu (Bình Dương)
   • Các trung tâm sản xuất tranh kính khác ở Nam Bộ

Hướng dẫn nhận biết

Để nhận biết tranh kính Nam Bộ chính thống và phân biệt với các loại tranh khác, có thể dựa vào những đặc điểm sau:

1. Chất liệu và kỹ thuật

• Chất liệu kính: Tranh được vẽ trên mặt sau của tấm kính, khi nhìn từ mặt trước sẽ thấy hình ảnh qua lớp kính trong suốt.
• Kỹ thuật vẽ ngược: Quan sát kỹ sẽ thấy các chi tiết được vẽ theo thứ tự ngược với tranh thông thường, chi tiết nhỏ nhất được vẽ trước.
• Lớp bảo vệ: Mặt sau của tranh thường có lớp sơn bảo vệ hoặc lớp giấy dán để bảo vệ lớp màu.

2. Màu sắc

• Màu sắc rực rỡ: Tranh kính Nam Bộ thường có màu sắc tươi sáng, rực rỡ, tạo cảm giác sinh động.
• Độ bóng và sâu: Nhờ được vẽ trên kính, màu sắc của tranh có độ bóng và độ sâu đặc trưng, khác với tranh vẽ trên giấy hoặc vải.
• Hiệu ứng ánh sáng: Khi có ánh sáng chiếu qua, tranh kính tạo ra hiệu ứng lấp lánh, đặc biệt là những phần được cẩn ốc xà cừ hoặc dát vàng, bạc.

3. Đề tài và nội dung

• Đề tài tôn giáo, thờ cúng: Phần lớn tranh kính Nam Bộ có đề tài liên quan đến tôn giáo, thờ cúng, như tranh Phật, tranh thần thánh, tranh thờ tổ tiên.
• Đề tài chúc tụng, cầu phúc: Tranh với nội dung cầu mong sự may mắn, thành công, phát đạt.
• Đề tài tích truyện: Tranh minh họa các câu chuyện dân gian, truyền thuyết, tiểu thuyết nổi tiếng.

4. Phong cách nghệ thuật

• Phong cách dân gian: Tranh có phong cách dân gian đặc trưng, với đường nét đơn giản, màu sắc tươi sáng, bố cục cân đối.
• Ảnh hưởng văn hóa Hoa-Việt: Thể hiện sự giao thoa văn hóa giữa người Việt và người Hoa, với các yếu tố từ cả hai nền văn hóa.
• Tính trang trí cao: Tranh chú trọng vào tính trang trí, với nhiều chi tiết hoa văn, họa tiết trang trí.

5. Khung tranh

• Khung gỗ chạm trổ: Tranh kính Nam Bộ thường được đóng trong khung gỗ quý (mun, gụ, căm xe), được chạm trổ hoa văn tinh xảo.
• Kiểu dáng khung: Khung tranh có kiểu dáng đặc trưng, thường là khung hình chữ nhật hoặc hình vuông, với các chi tiết trang trí ở góc khung.

Tài liệu tham khảo

1. Trần Văn Giàu (2005). “Nghệ thuật tranh kính Nam Bộ”. NXB Văn hóa Sài Gòn.
2. Lê Văn Bảy (2010). “Hồi ức về nghề tranh kính Lái Thiêu”. Tạp chí Nghiên cứu Mỹ thuật, số 2(40).
3. Nguyễn Thị Hậu (2012). “Di sản văn hóa phi vật thể Nam Bộ”. NXB Trẻ, TP. Hồ Chí Minh.
4. Huỳnh Ngọc Trảng (2008). “Mỹ thuật dân gian Nam Bộ”. NXB Văn hóa Dân tộc, Hà Nội.
5. Viện Văn hóa Nghệ thuật Việt Nam (2015). “Nghề tranh kính Nam Bộ – Giá trị và thách thức”. Kỷ yếu Hội thảo Bảo tồn và Phát huy Nghề truyền thống.